خلاصه درس پنجم تاریخ سال سوم راهنمایی

درس پنجم: سلسله ي قاجاريه چگونه تأسيس شد؟

پادشاهي آقامحمدخان:

قاجارها يكي از طوايف ترك بودند كه پس از حمله ي مغول به ايران، به كشور ما وارد شدند و در استرآباد (گرگان) سكني گزيدند. در اوايل تأسيس سلسله ي زنديه رئيس ايل قاجار محمدحسن خان نام داشت كه در طي جنگ هاي آن زمان به قتل رسيد. كريم خان زند فرزند او آقامحمدخان را همراه خويش به شيراز برد. پس از مرگ كريم خان آقامحمدخان تلاش خود را براي رسيدن به قدرت و سلطنت آغاز كرد. بدين منظور او از شيراز فرار كرد و به سرعت خود را به استرآباد مركز ايل قاجار رساند. او برادران و مخالفان خود را مطيع خود ساخت و به تدريج دامنه ي نفوذ خود را توسعه بخشيد.

آقامحمدخان پس از سلطه بر گرگان و ديگر قسمت هاي مازندران درصدد مقابله با نيرومندترين رقيب خويش يعني لطفعلي خان زند برآمد و به اين منظور به شيراز حمله كرد. خان زند به مقابله پرداخت و توانست سپاه قاجاريه را در هم ريزد. اما به دليل نداشتن نيروي كافي به شيراز عقب نشست حاج ابراهيم خان كلانتر (صدراعظم لطفعلي خان) دروازه هاي شهر را روي خان زند بست و اورا راه نداد.لطفعلي خان ناچار به گرگان رفت ودرآنجا سنگر گرفت.اما سرانجام آقامحمدخان با فتح كرمان، او را در قلعه ي بم دستگير كرده و به قتل رساند. سپس متوجه گرجستان شد تا حاكم آنجا را مطيع خود كند. او در سال 1210 ه.ق برابر با 1174 ه.ش در تهران كه آنجا را پايتخت خود قرار داده بود، تاجگذاري كرد و رسماَ سلسله ي قاجاريه را پايه گذاري نمود. او پس از مدتي مجدداَ براي سركوب گرجستان به قفقاز رفت. و در اثر خشم دو تن از خدمتكارانش را تهديد به مرگ نمود. آنان نيز با اطلاع از اين مسئله، شبانه به چادر خان قاجار ريختند و او را كشتند.

پادشاهي فتحعلي شاه:

پس از انتشار قتل خان قاجار، فتحعلي خان برادرزاده و وليعهد او به كمك و راهنمايي حاج ابراهيم خان كلانتر به سرعت خود را از شيراز به تهران رساند و بر تخت سلطنت نشست و خود را فتحعلي شاه خواند. در زمان پادشاهي فتحعلي شاه جنگ هاي ايران و روسيه اتفاق افتاد و دولت قاجار كه قادر به جلوگيري از تهاجمات كشورهاي همسايه شمالي خود نبود. طي دو قرارداد قسمت هاي زيادي از كشور ايران را به بيگانگان واگذار كرد.

روابط ايران و اروپا و جنگ هاي ايران و روسيه:

در درس چهارم خوانديد كه انقلاب صنعتي موجب توجه كشورهاي اروپايي به ديگر مناطق جهان براي كسب منافع اقتصادي شد. در زمان حكومت فتحعلي شاه همين موضوع باعث توجه همزمان سه كشور مهم آن زمان يعني فرانسه، انگلستان و روسيه به كشور ما گرديد.

روابط با فرانسه:

از مدت ها پيش از دوره ي قاجار، انگلستان موفق به سلطه بر هندوستان شده بود و در اين زمان هند بزرگ ترين مستعمره ي انگلستان بود. در زمان فتحعلي شاه ناپلئون بناپارت كه در فرانسه حكومت مي كرد. هم انگلستان را مورد حمله قرار داد و هم قصد كرد تا روسيه را تصرف كند و براي فتح هند و دستيابي به منافع انگليس تصميم گرفت تا با ايران روابط دوستانه برقرار كند. روسيه دشمن مشترك ايران و فرانسه بود. فتحعلي شاه كه مي دانست درمقابل روسيه ناتوان است، پيشنهاد دوستي فرانسه را پذيرفت و قراردادي ميان ايران و فرانسه بسته شد كه براساس آن ايران اجازه داد دولت فرانسه هر وقت بخواهد از خاك ايران به سوي هندوستان نيرو بفرستد و فرانسه نيز تعهد كرد كه تجهيزات نظامي به ايران بدهد و ايران را مقابل روسيه ياري كند. اما اندكي بعد، چون ناپلئون با روسيه پيمان دوستي بست، ايران را درمقابل روسيه تنها گذاشت.

روابط با انگلستان:

نااميد شدن فتحعلي شاه فرصتي پيش آورد تا انگلستان نفوذ خود را در ايران افزايش دهد. آن ها به چند دليل خواهان رابطه با ايران بودند:

1- از نفوذ فرانسه و روسيه از راه ايران به هندوستان جلوگيري كنند.

2-  بازارهاي ايران را دراختيار خود بگيرند.

شاه ايران با برقراري ارتباط با انگلستان موافقت كرد و قراردادي به نام عهدنامه ي مفصل ميان دو دولت به امضا رسيد. بر طبق اين قرارداد ايران تعهد كرد كه انگلستان را در حفظ هندوستان ياري دهد و انگلستان نيز پذيرفت كه كمك هاي مالي و نظامي دراختيار ايران قرار دهد. اين قرارداد نتيجه اي براي ايران دربرنداشت.

درحالي كه دو كشور فرانسه و انگليس خواهان برقراري ارتباط با ايران بودند. حمله ي ارتش روسيه به مرزهاي شمالي كشور به مهم ترين مسأله بدل شده بود. دولت روسيه با بهانه كردن تمايل حاكم گرجستان (گرگين خان) به پيوستن به روسيه، شروع به پيشروي در مرزهاي خود با ايران كرد. سرانجام سپاهيان ايران به فرماندهي عباس ميرزا، وليعهد فتحعلي شاه، از مقابله با ارتش روسيه بازماندند و بين دو دولت قرارداد صلحي به نام عهدنامه گلستان امضا شد به موجب اين قرارداد بعضي شهرهاي ايران چون باكو و گنجه به روسيه واگذار شد. شكست از روسيه ايرانيان را خشمگين كرد. چندسال بعد مردم با فتواي جهاد علما و شور و شوق بسيار در پي گرفتن مناطق از دست رفته برآمدند. در اين جنگ ابتدا ايرانيان بعضي مناطق را پس گرفتند اما در اثر سياست هاي نادرست دولت قاجارسپاه ايران شكست خورد. نتيجه ي اين شكست امضاي قرارداد تركمانچاي بود كه براساس آن بخش هاي ديگري از خاك ايران در نواحي ارمنستان و آذربايجان به تصرف روس ها درآمد.